Βροχή, χαλάζι και καύσωνας: τι ζημιά μπορεί να κάνουν στο αμπέλι;

της Άννας Άγα

Οι συχνές και ενίοτε πυκνές βροχοπτώσεις το πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιουνίου 2021 αποτέλεσαν πολυδιάστατο θέμα συζήτησης και ανάλυσης, που οδηγεί σε διάφορες ερμηνείες και ανάλογες καλλιεργητικές προσεγγίσεις και επεμβάσεις. Πόσο μάλλον όταν τις διαδέχεται καύσωνας. Διότι οι καιρικές συνθήκες από την άνθηση μέχρι και τον περκασμό (όταν οι ρώγες παίρνουν το τελικό χρώμα τους και γυαλίζουν) είναι κομβικής σημασίας και επηρεάζουν καταλυτικά την τελική ποιότητα των σταφυλιών. Σε κάθε περίπτωση, η προληπτική αντιμετώπιση είναι πάντα το ζητούμενο και σχεδόν μονόδρομος όταν η καλλιέργεια είναι βιολογική. Διότι πολλοί κίνδυνοι προλαμβάνονται ή περιορίζονται με χρήση σκευασμάτων που ενισχύουν την άμυνα των φυτών. Ωστόσο, πλεονέκτημα της βιολογικής καλλιέργειας είναι η χαμηλότερη ζωηρότητα των φυτών και η αυξημένη ανθεκτικότητα σε προσβολές με αφετηρία καιρικές συνθήκες.

Περονόσπορος σε φύλλα και σταφύλι (φωτογραφίες: geoponikiepilogi, kalliergo.gr)

Βροχή: ευλογία και απειλή

Η μέτρια, ακόμα και η έντονη βροχή, μπορεί να είναι ευνοϊκή την προαναφερόμενη περίοδο, ίσως και αναγκαία σε ξηρικούς αμπελώνες. Αυτό που μπορεί να απειλήσει σημαντικά την παραγωγή είναι οι συνεχόμενες βροχοπτώσεις, σε εναλλαγή με ζεστές ημέρες που συχνά τις διαδέχονται. Στην περίπτωση προσβολών στο αρχικό στάδιο της βλάστησης, περί τα τέλη Απριλίου με αρχές Μαΐου, ο κίνδυνος για υποβάθμιση της ποιότητας αυξάνεται, αφού υψηλή υγρασία σε συνδυασμό με ζέστη δημιουργούν πίεση παθογόνων. Τέτοια είναι ο περονόσπορος, το ωίδιο και ο λιγότερο γνωστός εχθρός της αμπέλου βαμβακάδα, βαμβακίαση ή ψευδόκοκκος, με αιτία ένα κοκκοειδές έντομο (ψώρα).

Ωίδιο (φωτογραφία: kalliergo.gr)

Διαφοροποίηση παρατηρείται από αμπελώνα σε αμπελώνα ανάλογα με τη μορφολογία του εδάφους του, σύμφωνα με το γενικότερο στήσιμο και τις εκάστοτε ιδιαιτερότητές του. Για παράδειγμα, ένας επίπεδος αμπελώνας πλήττεται περισσότερο από μία έντονη βροχόπτωση, καθώς το έδαφος δεν θα απορροφήσει γρήγορα μεγάλη ποσότητα νερού και θα παρατηρηθούν πλημμυρικά φαινόμενα και συνθήκες ασφυξίας του ριζικού συστήματος. Αντίθετα, μέτρια ή ακόμα και ελαφριά κλίση θα οδηγούσε σε πιο εύκολη αποστράγγιση. Εάν μάλιστα υπάρχει εδαφοκάλυψη (άλλα φυτά ανάμεσα στα πρέμνα της αμπέλου) το πρόβλημα μπορεί να είναι μικρότερο, αφού η φυσική ζιζανιοχλωρίδα ή η καλλιέργεια εδαφοκάλυψης συγκρατούν το χώμα και αποφεύγεται η διάβρωση. Εξ αιτίας της, ένα καθαρό από ζιζάνια και καλλιεργημένο με φρέζα αμπέλι θα χάσει πολύτιμο και γόνιμο επιφανειακό χώμα και θα έχει εντονότερο πρόβλημα.

Πάντως, ακόμα και χωρίς να δημιουργήσει συγκεκριμένο πρόβλημα, η αφθονία νερού επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την πορεία της ωρίμασης. Από την άνθηση μέχρι και τον περκασμό οι λευκές ποικιλίες αμπέλου μπορεί να ευεργετηθούν από μία καλή βροχή, ειδικά σε μη αρδευόμενους αμπελώνες. Στις ερυθρές, όμως, ποικιλίες, που επιθυμητή είναι η επιμήκυνση της ωρίμασης, οι χρονιές με έντονες βροχοπτώσεις και πτώση της θερμοκρασίας οψιμίζουν πολύ. Αυξάνεται, έτσι, η ζωηρότητα των φυτών και μεγαλώνει το μέγεθος της ρώγας εις βάρος της ποιότητας. «Η υδατική κατάσταση στην οποία βρίσκεται το κάθε αμπέλι είναι αυτή που καθορίζει εάν μια βροχόπτωση θα είναι ευεργετική ή όχι», λέει ο γεωπόνος, οινολόγος και σύμβουλος αμπελουργίας Γιάννης Κανάκης και προσθέτει: «Είναι ακόμα νωρίς για τη φετινή χρονιά για να κρίνουμε και να εκτιμήσουμε τις επιπτώσεις των βροχοπτώσεων που σημειώθηκαν περί τα μέσα του Ιουνίου στην ποσότητα και την ποιότητα των σταφυλιών. Καλύτερη εικόνα έχουμε όταν πλησιάζουμε στον περκασμό. Τότε καθορίζονται οι πλέον κατάλληλες διορθωτικές αμπελουργικές επεμβάσεις, πάντα σε συνάρτηση με τους επιδιωκόμενους ποιοτικούς στόχους και το στήσιμο κάθε αμπελώνα».

Αμπελώνας μετά από χαλαζόπτωση (φωτογραφία: Gentilini)

Χειρότερο το χαλάζι

Κατά τη βλαστική περίοδο μεγαλύτερος κίνδυνος από τη βροχή μπορεί να αποδειχθεί το χαλάζι, που επιδεινώνει τα προβλήματα των βροχοπτώσεων ή δημιουργεί νέα. Ανάλογα με την ένταση του φαινομένου και τις συνθήκες που επικρατούν κατά τις επόμενες ημέρες οι απώλειες μπορεί να είναι από μερικώς διαχειρίσιμες έως και απολύτως καταστροφικές για την παραγωγή της χρονιάς, κάποτε με σημαντικές επιπτώσεις ακόμα και για τις επόμενες.

Φυσικά, τα πράγματα διαφοροποιούνται ανάλογα με κάθε περιοχή και το εν γένει κλίμα της. Μιλώντας για τη χώρα μας, αλλιώς βιώνει τον Ιούνιο η βόρεια και αλλιώς η νότια Ελλάδα. Μάλιστα, τα τελευταία δύο έως τρία χρόνια ο μήνας αυτός όχι μόνο είναι αρκετά ψυχρός και βροχερός στα βόρεια της χώρας, αλλά το χαλάζι δημιουργεί σχεδόν κάθε χρόνο προβλήματα, τουλάχιστον σε συγκεκριμένες περιοχές. «Είναι ο τρόπος που βιώνουμε την κλιματική αλλαγή», αναφέρει η Χαρούλα Σπινθηροπούλου, Δρ. Αμπελουργίας (οινοποιείο Αργατία). «Έντονα φαινόμενα, πολλές βροχές στις αρχές του καλοκαιριού και χαλάζι στην ευρύτερη περιοχή της Νάουσας, συνδυαστικά με θερμοκρασίες που δεν είναι ιδιαίτερα υψηλές τους επόμενους μήνες, δημιουργούν σχετική ανησυχία», λέει και όσον αφορά την εσοδεία 2021 προσθέτει: «Ευτυχώς, φέτος ο Φεβρουάριος και ο Μάρτιος δεν ήταν τόσο υγροί στη Νάουσα και έτσι δεν υπάρχει πρώιμη προσβολή από περονόσπορο. Μέχρι στιγμής χαλάζι δεν έχει χτυπήσει τη ζώνη αυτή».

Εγκαύματα στις ρώγες (φωτογραφία: Κτήμα Ρωξάνης Μάτσα)

Καύσωνας: το κερασάκι στην τούρτα

Σε αντίθεση με τη βροχή, που όπως αναφέρθηκε μπορεί να έχει και ευεργετική δράση, οι υψηλές θερμοκρασίες σε συνδυασμό με άπνοια έχουν πάντα αρνητικό πρόσημο. Τέτοιο ήταν φέτος το σκηνικό των τελευταίων ημερών του Ιουνίου και των αρχών του Ιουλίου, όπου σημειώθηκε καύσωνας. Ευτυχώς, λίγο μετά άρχισαν βοριάδες, ευεργετικοί για το δροσισμό και τον αερισμό των φυτών, αλλά οι καύσωνες προβλέπεται να συνεχιστούν στα μέσα του μήνα.

Γεγονός είναι πως υπό συνθήκες υψηλών θερμοκρασιών οι λειτουργίες των φυτών επιβραδύνονται ή σταματούν, ειδικότερα όταν υπάρχει έλλειψη νερού. Η φωτοσύνθεση, για παράδειγμα, που λαμβάνει χώρα στα πράσινα μέρη του φυτού (εκεί όπου υπάρχει χλωροφύλλη), επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από τον καύσωνα. Παρουσιάζει δε εξαιρετική ευαισθησία σε συνθήκες έλλειψης νερού και υδατικής καταπόνησης και τότε μειώνεται δραματικά. «Ακόμα και σε αρδευόμενους αμπελώνες, όταν από τις πρώτες πρωινές ώρες η θερμοκρασία είναι υψηλή και αγγίζει συχνά τους 31-32°C, ο ρυθμός φωτοσύνθεσης μειώνεται σημαντικά», αναφέρει ο Ηλίας Κόρκας, καθηγητής Αμπελουργίας στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής. Για να μην μιλήσουμε για τον κίνδυνο των εγκαυμάτων σε εκτεθειμένα σταφύλια, τα οποία κανονικά πρέπει να προστατεύονται από τα φύλλα του φυτού. Οπότε είναι φανερό πως οι υψηλές θερμοκρασίες και το έντονο θερμικό στρες που προκαλούν αποτελούν κρίσιμα σημεία που, δυστυχώς, λόγω της κλιματικής αλλαγής γίνονται όλο και πιο έντονα και συχνά και κάθε αμπελουργός πρέπει να διαχειρίζεται.

Η αντιμετώπιση ποικίλει

ΒΡΟΧΗ: Οι βροχές στη χώρα μας είναι εντονότερες το φθινόπωρο και το χειμώνα και περιορίζονται, συνήθως, σε λίγες ημέρες της άνοιξης και του θέρους. Κατά τη βλαστική, κυρίως, περίοδο η σωστή επιλογή φυτοπροστατευτικής αγωγής κατά των βροχών και η κατάλληλη εφαρμογή της είναι βαρύνουσας σημασίας και αποτελούν πρόκληση για τον αμπελουργό.

Εκτός από χαλκούχα σκευάσματα για προστασία από τον περονόσπορο και θειούχα για το ωίδιο, τακτικές επεμβάσεις απαιτούνται με μυκητοκτόνα (επαφής ή διεισδυτικά – διασυστηματικά), που επιλέγονται κατά περίπτωση. Παράλληλα, λαμβάνονται ποικίλα καλλιεργητικά μέτρα, όπως θερινά κλαδέματα, ξεφύλλισμα, αφαίρεση μασχαλών των φυτών κ.ά., που βελτιώνουν την κυκλοφορία του αέρα. Συμβάλλουν, έτσι, καθοριστικά στον περιορισμό της σοβαρότητας των ασθενειών, συντελώντας και στο ταχύτερο στέγνωμα των φυτών από τη βροχή. Ιδανικά, οι εφαρμογές των κατάλληλων για κάθε στάδιο ανάπτυξης του αμπελιού προστατευτικών ή θεραπευτικών μυκητοκτόνων πρέπει να γίνονται προληπτικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα, δηλαδή πριν την εκδήλωση βροχοπτώσεων. Στις περιπτώσεις που οι τελευταίες βρίσκουν τον αμπελώνα «απροστάτευτο», ειδικά εάν διαπιστωθούν έστω και λίγες κηλίδες στην περιοχή, οι εφαρμογές τόσο των μυκητοκτόνων με θεραπευτική δράση όσο και των καλλιεργητικών επεμβάσεων πρέπει να γίνονται άμεσα και με συχνές επαναλήψεις, ώστε να αποφεύγονται επικίνδυνα κενά προστασίας. Με άλλα λόγια, η επιλογή εγκεκριμένων φυτοπροστατευτικών προϊόντων και η εφαρμογή τους την κατάλληλη στιγμή, προσέχοντας παράγοντες όπως η θερμοκρασία, η έκθεση στον ήλιο κ.ά. (π.χ. το θειάφι πρέπει να εφαρμόζεται μόνο το πρωί ή το βράδυ, για να αποφεύγονται εγκαύματα), μαζί με διαρκή επαγρύπνηση, τακτικούς ελέγχους και άμεση αντίδραση όταν υπάρξει κίνδυνος, δημιουργούν προϋποθέσεις για τις λιγότερες δυνατές ζημίες από αντίξοες καιρικές συνθήκες.

ΧΑΛΑΖΙ: Κατόπιν του αιφνιδιαστικού φαινομένου του χαλαζιού ευεργετική είναι η ξηρότητα. Αυτή θα καταστήσει τις επεμβάσεις, π.χ. με χαλκούχα σκευάσματα, πιο αποτελεσματικές. Αντιθέτως, αυξημένα επίπεδα υγρασίας, συννεφιάς και κουφόβρασης δημιουργούν ευνοϊκές συνθήκες για προσβολές από μύκητες και βακτήρια. Ευτυχώς, στη συντριπτική πλειονότητά τους οι απώλειες από χαλάζι έχουν μάλλον τοπικό χαρακτήρα, αλλά και δριμύτητα. Συγκριτικά, τουλάχιστον, με τις συνήθως πιο εκτεταμένες ζημίες που παρατηρούνται μετά από διάστημα έντονων βροχοπτώσεων.

Το ορυκτό καολίνης από ορυχείο της Μήλου (φωτογραφία: miloterranean.gr)

ΚΑΥΣΩΝΑΣ: Η χρήση σκευασμάτων του ορυκτού καολίνη (μείγμα ένυδρων πυριτικών οξειδίων του αργιλίου), που επιτρέουν τη φωτοσύνθεση και μετριάζουν το στρες από διάφορους βιοτικούς παράγοντες, καθώς και από τα εγκαύματα από τον ήλιο, όπως και η εφαρμογή μονόπλευρου ξεφυλλίσματος, δηλαδή από τη μεριά, την πιο ανθεκτική, μπορεί να είναι σωτήριες. Αλλά και η καταστροφή των παρασίτων στον αμπελώνα, ώστε να μην καταναλώνουν τα υδατικά αποθέματα, είναι ένα ακόμα όπλο στη μάχη κατά του καύσωνα. Ένα έξτρα βέλος στη φαρέτρα του αμπελουργού, με στόχο την πρόληψη για την προστασία από τα εγκαύματα, είναι η αποφυγή μεγάλου φορτίου στον αμπελώνα, κάτι που επιλέγεται με το ενδεδειγμένο κλάδεμα ή και μέσω αραίωσης φορτίου, εφόσον κριθεί απαραίτητη.

Ένα άλλο μέτρο είναι τα ποτίσματα συντήρησης, που εφαρμόζονται συχνά και πάντα προληπτικά, βοηθώντας σε κάθε περίπτωση. Παράλληλα, μία επέμβαση που μπορεί να συμβάλλει στην ανακούφιση των φυτών και δη στους ξηρικούς αμπελώνες είναι το κορφολόγημα. Βασικός στόχος  είναι η μείωση του ρυθμού διαπνοής που θα βοηθήσει το φυτό να ανταπεξέλθει στη δύσκολη περίοδο. Σε κάποιες περιπτώσεις εφαρμόζεται και ξεφύλλισμα στα φύλλα της κορυφής, πρακτική αμφιλεγόμενη, αφού ο ρυθμός της φωτοσύνθεσης δεν αλλάζει δραματικά. Ωστόσο, σε οριακές καταστάσεις είναι και αυτό μία τακτική που υιοθετείται. Ιδιαίτερη, όμως, προσοχή απαιτείται όταν ο καύσωνας είναι παρατεταμένος, καθώς τα σταφύλια ξεφυλλισμένων φυτών μπορεί να υποστούν εγκαύματα, ακόμα και έντονα, ειδικότερα όταν οι θερμοκρασίες ανέβουν αμέσως μετά το ξεφύλλισμα. Επίσης, εντονότερο είναι αυτό το πρόβλημα σε ξηρικούς αμπελώνες, ιδίως με δυτικό και νότιο προσανατολισμό, ενώ αυτοί με βόρειο και ανατολικό κινδυνεύουν λιγότερο. Το σίγουρο είναι πως η διαθεσιμότητα νερού περιορίζει της κακές επιπτώσεις των αυξημένων θερμοκρασιών. Η απουσία δε υδατικής επάρκειας μπορεί να κάνει τα χαμηλά φύλλα των φυτών να ξεραθούν και εφόσον η θερμοκρασία διατηρηθεί υψηλή για ημέρες να οδηγήσει σε καταστροφή μέρους της παραγωγής.

«Η φετινή χρονιά ξεκίνησε λίγο περίεργα επισημαίνει ο Ηλίας Κόρκας. Ο ζεστός χειμώνας, το αρκετό κρύο που σημειώθηκε πριν το Πάσχα και ο δροσερός, με μέτριες προς χαμηλές θερμοκρασίες και αρκετές μέρες με ψιλόβροχο Μάιος, δεν προμηνύουν ιδιαίτερα θετικά χαρακτηριστικά για την εσοδεία». Είναι ωστόσο πολύ νωρίς για να την εκτιμήσουμε. «Από την ωρίμαση και προς τα μέσα και τα τέλη Ιουλίου θα διαμορφωθούν οι συνθήκες για τη συνολική εκτίμηση της χρονιάς 2021 για το αμπέλι, συνεχίζει και προσθέτει: Με μία καλή ποτιστική βροχή, της τάξης των 30-40 χιλιοστών 10 ημέρες μετά τον καύσωνα τα αμπέλια ανακάμπτουν από το σχετικό στρες». Στην ίδια λογική, ο Στέφανος Κουνδουράς, αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Γεωπονίας του ΑΠΘ, επισημαίνει ότι «τα φυτά που έχουν επαρκή υδατικά αποθέματα δεν απειλούνται ιδιαίτερα από ένα καύσωνα κατά την περίοδο που αναφερόμαστε και τότε δεν αντιμετωπίζουν σημαντικά προβλήματα. Μεγαλύτερη δυσκολία σημειώνεται σε αμπελώνες που βρίσκονται σε ελαφριά και ρηχά εδάφη. Ωστόσο, η χρονιά θα κριθεί αργότερα, εφόσον τα αποθέματα νερού θα έχουν εξαντληθεί».

Μία ανατροπή

Ευτυχώς, το πρώτο κύμα παρατεταμένου καύσωνα 2021 δεν έχει δημιουργήσει μεγάλα προβλήματα στα αμπέλια και δεν έχει άμεσο αντίκτυπο στην ποιότητα της εσοδείας. Ωστόσο, οι πρώιμοι καύσωνες τείνουν να γίνουν κανόνας και οι μελλοντικές εκτιμήσεις από τα κλιματικά μοντέλα δεν είναι ευοίωνες. Σύμφωνα με παγκόσμιες έρευνες στην αιχμή της σύγχρονης αμπελουργίας, υπό το πρίσμα συνολικής προσπάθειας περιορισμού του υδατικού και του θερμικού στρες, οι σύμβουλοι αμπελουργίας όσο και οι αμπελουργοί υιοθετούν νέες τεχνικές, από την εγκατάσταση, κιόλας, νέων αμπελώνων. Όσο και αν φαίνεται παράξενο, με σκοπό την πρόληψη, οι νέοι αμπελώνες σχεδιάζονται πια μη αρδευόμενοι, αλλά με κατάλληλα επιλεγμένα υποκείμενα αμπέλου και τεχνικές σκίασης ώστε αυτοί να επηρεάζονται το λιγότερο δυνατό από καιρικές συνθήκες και δη αντίξοες, ενώ υιοθετούνται πια αραιότερες φυτεύσεις. Καθώς δε η επιλογή της κατάλληλης έκθεσης του αμπελώνα είναι βαρύνουσας σημασίας, ο προσανατολισμός των γραμμών ακολουθεί πια την κατεύθυνση από ανατολή προς δύση, για να προστατεύονται τα φυτά από την απευθείας έκθεση στον ήλιο. «Στη δυτική πλευρά το στρες είναι μεγαλύτερο και σημάδια του παρατηρούνται εύκολα, ενώ σε ακραίες συνθήκες φτάνουμε ακόμα και σε ολική ξήρανση. Εάν μάλιστα ο αμπελώνας βρίσκεται σε νότια πλαγιά τα ζητήματα είναι ακόμα χειρότερα», επισημαίνει ο κ. Κουνδουράς.