Η ιστορία του «Do-Re-Mi» από τη «Μελωδία της Ευτυχίας»

του Κωνσταντίνου Παυλικιάνη

Το «Do-Re-Mi» περιλαμβάνεται στο soundtrack «The Sound Of Music», που αποτελεί τη μουσική επένδυση της ταινίας «Η Μελωδία Της Ευτυχίας» (1965).

Το τραγούδι έγραψαν ο Richard Rodgers (μουσική) και ο Oscar Hammerstein II (στίχοι) για το μιούζικαλ «Η Μελωδία Της Ευτυχίας» που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Broadway το 1959. Στην ιστορία το τραγούδι χρησιμοποιείται από την Μαρία –την απείθαρχη καλόγρια που το γύρισε σε νταντά- για να διδάξει τις νότες από τις σημαντικότερες μουσικές κλίμακες στα παιδιά της οικογένειας Von Trapp, που μαθαίνουν να τραγουδούν για πρώτη φορά, παρόλο που ο πατέρας τους το απαγόρεψε μετά τον θάνατο της μητέρας τους. Κάθε συλλαβή του μουσικού συστήματος σολφέζ εμφανίζεται στους στίχους του τραγουδιού τραγουδισμένη στον τόνο που ονοματίζει. Ο Rodgers βοηθήθηκε στη δημιουργία του από την –με μεγάλη εμπειρία στις ενορχηστρώσεις- Trude Rittmann, η οποία επινόησε την εκτεταμένη φωνητική ακολουθία στο τραγούδι. Σύμφωνα με τον βοηθό διευθυντή ορχήστρας, Peter Howard, η καρδιά του νούμερου –κατά το οποίο η Μαρία αναθέτει έναν μουσικό τόνο σε κάθε παιδί- επινοήθηκε στην πρόβα από τη Rittmann (που πιστώθηκε για τη διεύθυνση της χορωδίας) και τον χορογράφο Joe Layton. Ο στίχος με τις 14 νότες και τόνους –«when you know the notes to sing…»- δόθηκαν από τον Rodgers και τον Hammerstein και τα υπόλοιπα προφανώς από τη Rittmann.

Peter Howard: Ο Rodgers της επέτρεψε να κάνει ό,τι της άρεσε. Όταν ξεκινήσαμε να κάνουμε τη σκηνοθέτησή του, ανέλαβε ο Joe. Ζήτησε από την Trude να επαναληφθούν κάποια μέρη, ορισμένοι καλλωπισμοί.

Στη θεατρική εκδοχή, η Μαρία τραγουδάει το τραγούδι στο σαλόνι του σπιτιού του πλοιάρχου Von Trapp, λίγο μετά αφότου συστήθηκε η ίδια στα παιδιά. Ωστόσο, όταν ο Ernest Lehman προσάρμοσε το θεατρικό σενάριο στην κινηματογραφική μεταφορά του 1965, μετέφερε το τραγούδι για αργότερα. Στην ταινία, η Μαρία και τα παιδιά τραγουδούν αυτό το τραγούδι καθώς περιπλανώνται εύθυμα σε διάφορα σημεία του Σάλτσμπουργκ, μεταξύ των οποίων και στους κήπους Mirabell. Αργότερα, τόσο στην ταινία όσο και στις θεατρικές εκδοχές, ερμηνεύεται μία πιο περίπλοκη επανάληψη του τραγουδιού, στο ύφος καντάτας του Bach, δείχνοντας στο ακροατήριο πόσο ευέλικτοι ήταν στο χορωδιακό τραγούδι.

Το Do-Re-Mi είναι μόνο ένας από τους πολλούς τρόπους με τους οποίους ονοματίζονται οι νότες (ο συγκεκριμένος τρόπος ονομάζεται γενικά σολφέζ) για να βοηθήσει τους τραγουδιστές να μάθουν ένα τραγούδι γρήγορα ή ακόμα και να το τραγουδήσει με την πρώτη. Το σύστημα αυτό έχει τις ρίζες του σ’ ένα μεσαιωνικό μοναστήρι, όπου ένας Ιταλός μοναχός (και όχι μία Αυστριακή μοναχή) δίδασκε τα αγόρια να τραγουδούν. Το όνομα του μοναχού ήταν Guido D’Arezzo (γεννήθηκε μάλλον το 991) και θεωρείται μία από τις μουσικές ιδιοφυίες του Μεσαίωνα.

Ο Guido D’Arezzo εκπαιδεύτηκε σ’ ένα μοναστήρι Βενεδικτίνων κοντά στη Ferrara και, όπως οι απανταχού διευθυντές εκκλησιαστικής χορωδίας, έπρεπε να μετατρέψει τους μουσικά αναλφάβητους σε τραγουδιστές που θα μπορούσαν να ηγηθούν του εκκλησιάσματος. Στο μοναστήρι απέκτησε φήμη για τη διδασκαλία των ασμάτων στους τραγουδιστές σε χρόνο ρεκόρ. Αυτός και ένας φίλος του, ο αδελφός Μιχαήλ, συνέταξαν ένα βιβλίο μουσικών απαντήσεων (διαδοχικών ψαλμών) για τη μοναστική προσευχή χρησιμοποιώντας ένα νέο σύστημα σημειογραφίας.

Οι καινοτομίες του Guido περιελάμβαναν ένα σύστημα ονοματοδοσίας για τις νότες, βασισμένο σε μία ευκολομνημόνευτη μελωδία. Ο Guido D’Arezzo έγραψε τα ονόματα των φθόγγων παίρνοντάς τα από έναν μεσαιωνικό ύμνο στον Άγιο Ιωάννη. Η πρώτη νότα ήταν η χαμηλότερη της κλίμακας και κάθε επόμενη φράση ξεκινούσε από μία νότα υψηλότερη από την προηγούμενη φράση. Στη συνέχεια, ο Guido χρησιμοποίησε την πρώτη συλλαβή κάθε φράσης για να ονοματίσει αυτή τη νότα της κλίμακας. (αν και ο εν λόγω ύμνος ξεκινά από τη συλλαβή «ut» και όχι από το «Do»).

Ο ύμνος του Αγίου Ιωάννη, από τον οποίο ο Guido D’Arezzo δημιούργησε τις μουσικές νότες, είναι ο εξής:

Utqueant laxis

Resonare fibris

Mila gestorum

Famuli tuorum

Solve pollute

Labii reatum

Η πρώτη φράση του ύμνου είναι «Ut queant laxis». Έτσι, ο Guido ονόμασε την πρώτη νότα Ut. Η δεύτερη φράση ήταν «resonare fibris» Έτσι ονόμασε τη δεύτερη νότα Ρε. Ο ύμνος είχε έξι φράσεις κι έτσι στο τέλος οι νότες ήταν οι Ut, Re, Mi, Fa, Sol, La.

Οι ψαλμοί κατά την εποχή του Guido έμεναν συνήθως σ’ αυτό το φάσμα με τις έξι νότες, αλλά μερικοί προχώρησαν παρακάτω κι έτσι επέτρεψε μία νότα παρακάτω (την οποία σχεδίασε από το ελληνικό γράμμα «γ»). Κι έτσι η μουσική κλίμακα με τις νότες έγινε γνωστή από τις δύο πρώτες συλλαβές, gamma + ut, ή gamut. Αυτό εξηγεί γιατί σήμερα στην αγγλική γλώσσα χρησιμοποιείται η έκφραση «run the gamut», δηλαδή να «τρέξεις όλη την κλίμακα».

Στο μοναστήρι, ο Guido επινόησε επίσης ένα σύστημα γραμμών πάνω στο οποίο να γράφονται οι νότες. Πριν τον Guido, οι μουσικοί έγραφαν σημειώσεις μεταξύ των γραμμών του κειμένου που έδειχναν από τη θέση τους αν μια μελωδία ανέβαινε ή κατέβαινε σε μία δεδομένη συλλαβή. Αλλά πόσο ψηλά και πόσο χαμηλά, ήταν δύσκολο να πει κανείς. Έτσι ο Guido έγραψε τις νότες σε γραμμές ή στα κενά μεταξύ των γραμμών.

Η πρακτική δημιουργικότητα του Guido κέρδισε τον θαυμασμό άλλων μοναστικών οίκων στην Ιταλία, αλλά και τη ζήλια και τον φθόνο στο δικό του μοναστήρι. Ίσως λόγω των κακών συναισθημάτων των συναδέλφων μοναχών, ο Guido μετακόμισε στο Αρέτσο, όπου έγραψε ένα βιβλίο για να συμβάλει στην εκπαίδευση των τραγουδιστών του τοπικού καθεδρικού. Οι καινοτόμες ιδέες του τράβηξαν την προσοχή του Πάπα, ο οποίος τον κάλεσε στη Ρώμη για να διδάξει τις μεθόδους του στους κληρικούς του Πάπα. Η φήμη του Guido άντεξε και οι καινοτομίες του παρείχαν τη βάση για όλη σχεδόν τη μουσική από τότε.

Αλλά πώς το Ut, Re, Mi έγινε Do, Re, Mi; Όταν οι συλλαβές ανεξαρτητοποιήθηκαν εντελώς από τον αρχικό τους ύμνο, κάποιος άγνωστος Ιταλός από τον 17^ο αιώνα σκέφτηκε ότι το Do ηχούσε καλύτερα από το Ut. Και είχε δίκιο.

Στην περίπτωση του τραγουδιού «Do-Re-Mi», οι στίχοι διδάσκουν τις συλλαβές του σολφέζ συνδέοντας τις νότες με αγγλικές ομόφωνες λέξεις (ή σχεδόν ομόφωνες):

Το Do αντιστοιχεί στη λέξη Doe (ελαφίνα), που ορίζεται ως το θηλυκό του ελαφιού («a deer, a female deer»).
Το Re αντιστοιχεί στη λέξη Ray (ακτίνα): μία σταγόνα χρυσαφένιου ήλιου («a drop of golden sun»).
Το Mi αντιστοιχεί στη λέξη Me (εγώ, εμένα): ένα όνομα με το οποίο αποκαλώ τον εαυτό μου («a name I call myself»).
Το Fa αντιστοιχεί στη λέξη Far (μακριά): ένας πολύ μακρύς δρόμος για να τρέξεις («a long-long way to run»).
Το So (ή Sol) αντιστοιχεί στο ρήμα Sew (ράβω): μία βελόνα που τραβά το νήμα («a needle pulling thread»).
Το La στερείται ικανοποιητικής ομόηχης λέξης και ο στίχος πρέπει να κάνει ομοιοκαταληξία με το Do αφού ο τελευταίος στίχος της στροφής λέει «that will bring us back to Do (oh-oh-oh)». Έτσι είναι απλά η νότα που ακολουθεί το σολ («a note to follow So»).
Το Ti αντιστοιχεί στη λέξη Tea (τσάι): ένα ποτό με μαρμελάδα και ψωμί («a drink with jam and bread»).

Όπως καταλήγει το τραγούδι «όταν ξέρεις τις νότες να τραγουδήσεις, μπορείς να τραγουδήσεις σχεδόν οτιδήποτε» («when you know the notes to sing, you can sing most anything»).

Ο συγγραφέας Douglas Adams επισήμανε στο άρθρο του με τίτλο «Unfinished Business of the Century» ότι, ενώ κάθε γραμμή του στίχου παίρνει το όνομα μιας νότας από την κλίμακα σολφέζ και δίνει το νόημά της, το «La, a note to follow So» δεν εφαρμόζει αυτό το μοτίβο. Ο Adams, χαριτολογώντας, φαντάστηκε τον Oscar Hammerstein να έγραψε απλά «μία νότα που ακολουθεί το σολ» και να σκέφτηκε ότι θα το ξανακοίταζε αργότερα αλλά δεν μπορούσε να καταλήξει σε κάτι καλύτερο. Συγκεκριμένα, γράφει:

«Κάθε γραμμή του στίχου παίρνει το όνομα μιας νότας από την κλίμακα σολ-φα και δίνει το νόημά της. “Doh (doe) a deer, a female deer / Re (ray) a drop of golden sun” κ.λπ. Όλα καλά κι όλα ωραία μέχρι στιγμής. “Mi (me) a name I call myself / Fah, (far) a long, long way to run”. Ωραία. Δεν λέω ότι είναι και Keats (σ.σ. John Keats, Άγγλος ρομαντικός ποιητής) ακριβώς, αλλά είναι μία πολύ καλή ιδέα και λειτουργεί με συνέπεια. Κι εδώ μπαίνουμε στην τελική ευθεία. “Soh (sew), a needle pulling thread”. Ναι, ωραία. “La, a note to follow soh…”. Τι; Συγνώμη; “Λα, η νότα που ακολουθεί το Σολ”; Τι είδους κουλή δικαιολογία υπάρχει για έναν στίχο σαν αυτόν; Λοιπόν, είναι προφανές τι είδους στίχος είναι. Είναι σύμβολο κράτησης θέσης. Το σύμβολο κράτησης θέσης είναι αυτό που βάζει ένας συγγραφέας όταν δεν μπορεί να σκεφτεί τη σωστή φράση ή ιδέα τη συγκεκριμένη στιγμή και βάζει καλύτερα κάτι για να επανέλθει και να το διορθώσει αργότερα. Έτσι, φαντάζομαι ότι ο Oscar Hammerstein έβαλε το “a note to follow soh” και σκέφτηκε να το ξανακοιτάξει το πρωί. Μόνο που όταν του ξαναέριξε μια ματιά το πρωί, δεν μπορούσε να καταλήξει σε κάτι καλύτερο. Ή την άλλη μέρα το πρωί. Έλα, κάτι θα πρέπει να έχει σκεφτεί, είναι απλό. Έτσι δεν είναι; “Λα… κάτι, κάτι… τί;”; Κάποιος μπορεί να φανταστεί τις πρόβες να πλησιάζουν. Οι ημέρες της ηχογράφησης. Ίσως θα μπορούσε να το διορθώσει μέσα στην ημέρα. Ίσως κάποιος από τον θίασο να έρθει με την απάντηση. Αλλά όχι. Κανείς δεν καταφέρνει να το διορθώσει. Και σταδιακά ένα αδύναμο, σύμβολο κράτησης θέσης ενός στίχου εγκλωβίστηκε στη θέση του και τώρα είναι επίσημα μέρος του τραγουδιού, μέρος της ταινίας, και ούτω καθεξής. Πόσο δύσκολο μπορεί να είναι; Τί λέτε αυτό για πρόταση; “Λα, ε…, ε…” – λοιπόν δεν μπορώ να σκεφτώ κάτι αυτή τη στιγμή, αλλά πιστεύω ότι αν όλος ο κόσμος ενώσει τις δυνάμεις του σ’ αυτό, μπορούμε να το λύσουμε».

(«Unfinished Business of the Century», h2g2: The Hitchhiker’s Guide To The Galaxy: Earth Edition, 1999).

Στην κινηματογραφική εκδοχή, το τραγούδι ερμηνεύει η Julie Andrews με τα παιδιά: Charmian Carr, Heather Menzies, Nicholas Hammond, Duane Chase, Angela Cartwright, Kym Carath και Debbie Turner. Την ενορχήστρωση και τη διεύθυνση ορχήστρας είχε ο Irwin Kostal. Το μικρότερο από τα παιδιά που παίζουν στην ταινία, η Kym Carath, είναι η ελληνικής καταγωγής Ανθή Καραθανάση που υποδύεται την μικρούλα Γκρετλ (στην επετειακή έκδοση της ταινίας σε DVD υπάρχει συνέντευξη της ίδιας και των συμπρωταγωνιστών της που έλεγαν ότι της φώναζαν στα ελληνικά!).

Όταν η «Μελωδία Της Ευτυχίας» μεταφράστηκε στα γερμανικά το 2005 για τη Λαϊκή Όπερα της Βιέννης, το «Do-Re-Mi» ξαναγράφτηκε ως «C Wie Cellophanpapier» (Σι για σελοφάν χαρτί). Οι συλλαβές του σολφέζ αντικαταστάθηκαν από τα γράμματα από το C έως το H και τα μνημονικά ήταν λέξεις που ξεκινούσαν με το αντίστοιχο γράμμα. Ωστόσο, όταν το μιούζικαλ έκανε τελικά πρεμιέρα στο Σάλτσμπουργκ το 2011, παίχτηκε με τη γερμανική εκτέλεση του «Do-Re-Mi» που τηρούσε το σολφέζ.

Το «Do-Re-Mi» χρησιμοποιήθηκε επίσης στην ταινία «Father There Is Only One» (2019, στα ισπανικά). Μία παρωδία του ακούγεται και στην ταινία «Ghostbusters 2» (1989).

Σ’ ένα επεισόδιο της σειράς «Simpsons» (1994), ο Homer πέφτει πάνω σ’ ένα άγαλμα ελαφιού και ξεφουρνίζει το διάσημο επιφώνημά του «D’oh!». Η αναστατωμένη Lisa λέει «A deer!» και στη συνέχεια η Marge λέει: «A female deer!». Σε μία σκηνή από βιβλίο κόμικς, ο Sideshow Bob και ο αδελφός του, Cecil, τραγουδάνε τραγούδια βασισμένα σε μιούζικαλ, με τους στίχους αλλαγμένους ώστε να αντικατοπτρίζει τις φαντασιώσεις του Bob να σκοτώνει τον Bart Simpson. Μεταξύ αυτών των τραγουδιών είναι και μία παρωδία του «Do-Re-Mi».

Μία ιαπωνική εκτέλεση του τραγουδιού χρησιμοποιήθηκε για την έναρξη τηλεοπτικής σειράς κινουμένων σχεδίων με την ιστορία της οικογένειας Trapp (1991), αλλά στη συνέχεια αντικαταστάθηκε από άλλο τραγούδι στην πορεία της σειράς και σε όλες τις κυκλοφορίες σε βίντεο.

Επίσης, χρησιμοποιήθηκε από την κωμική ομάδα Kids In The Hall σ’ ένα σκετς για να φτιάξει το κέφι σ’ ένα αγόρι και τη μητέρα του που έχασαν το σκυλί τους.

Το ρεφρέν του τραγουδιού τραγουδιέται τακτικά από τους οπαδούς της ποδοσφαιρικής ομάδας της Εθνικής Σκωτίας, γνωστούς και ως Tartan Army.

Το μουσικό βίντεο του τραγουδιού «Wind It Up» (2007) της Gwen Stefani κάνει έμμεση αναφορά στο «Do Re Mi».

Το 2009, στον σιδηροδρομικό σταθμό της Αμβέρσας στο Βέλγιο, έλαβε χώρα μία παράσταση του τραγουδιού, που ήταν ταυτόχρονα ανόητη και συγκινητική, με διάφορους μετακινούμενους να συμμετέχουν και να εγκαταλείπουν, άλλοι να μοιάζουν τρομοκρατημένοι και πολλοί άλλοι απλά να χαμογελούν και να απολαμβάνουν το θέαμα.

Το βιβλίο των John Richardson, Claudia Gorbman και Carol Vernallis «The Oxford Handbook of New Audiovisual Aesthetics» (2013) κάνει αναφορά στο τραγούδι.

Το 2004, το Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου κατέταξε το «Do-Re-Mi» στο Νο 88 των κορυφαίων τραγουδιών του αμερικανικού κινηματογράφου.

Άλλες εκτελέσεις:

Anita Bryant (1959, σε δίσκο 45 στροφών. Έφτασε στο Νο 94 των Η.Π.Α.).
Mitch Miller (1959, σε δίσκο 45 στροφών).
Alvin and the Chipmunks (Ιανουάριος 1965, στον δίσκο «The Chipmunks Sing With Children»).
Sparks (Ιανουάριος 1973, στον δίσκο «A Woofer In Tweeter’s Clothing»).
Madonna (Οκτώβριος 1992, ο εναρκτήριος στίχος στο τραγούδι «Deeper And Deeper» λέει «When you know the notes to sing, you can sing most anything», ο οποίος προέρχεται από το «Do-Re-Mi»).

Οι στίχοι:

Let’s start at the very beginning
A very good place to start
When you read you begin with A-B-C
When you sing you begin with Do-Re-Mi

Παιδιά: do re mi
Do Re Mi

The first three notes just happen to be: Do-Re-Mi
Παιδιά: do re mi…

Do-Re-Mi-Fa-Sol-La-Ti…
Oh let me see if I can make it easier

Doe – A deer a female deer
Ray – A drop of golden sun
Me – A name I call myself
Far – A long-long way to run
Sew – A needle pulling thread
La – A note to follow sew
Tea – A drink with jam and bread
That will bring us back to Do… oh-oh-oh
(x3)

Dο-Re-Mi-Fa-Sol-La-Ti-Do… so Do!

Now children, do re mi fa sol and so on…
are only the tools to build a song.
Once you have these notes in your head you can
sing a millions different tunes my mixing them up!
Like this:

Sol-Do-La-Fa-Mi-Do-Re
(Παιδιά):Sol-Do-La-Fa-Mi-Do-Re

Sol-Do-La-Ti-Do-Re-Do
(Παιδιά): Sol-Do-La-Ti-Do-Re-Do

Now put them all together!

(Όλοι)
Sol-Do-La-Fa-Mi-Do-Re
Sol-Do-La-Ti-Do-Re-Do

Good
(κορίτσι) But it doesn’t mean anything!

So we put in words, one word for every note.

When you know the notes to sing,
you can sing most anything!
Together!

(Όλοι)
When you know the notes to sing,
you can sing most anything!

(Chorus)

Do-Re-Mi-Fa-Sol-La-Ti-Do
Do-Ti-La-Sol-Fa-Mi-Re-Do

Do mi-mi, mi sol-sol, re fa-fa, la ti-ti

When you know the notes to sing
You can sing most anything!

(Chorus)

Do So Do

Re La Fa

Mi Mi Do

Fa Re
So So Do

La La Fa

Ti La So Fa Mi Re

Ti Do oh-oh Ti Do So Do!